Η άνθηση της τηλεόρασης, το αυξημένο ενδιαφέρον του κοινού για τα ζητήματα διατροφής και δίαιτας, τα διαρκώς αυξανόμενα ποσοστά παχυσαρκίας αλλά και η ανακάλυψη ενός νέου είδους καταναλωτικού κοινού, έφερε το επάγγελμα του διαιτολόγου ή του «ειδικού για θέματα διατροφής» στο προσκήνιο. Όχι πάντοτε για τον ίδιο λόγο. Δεν υπήρχε και δεν υπάρχει σοβαρή και μη εκπομπή, που να σέβεται το κοινό της, που να μην περιέχει μια ενότητα που να ασχολείται με θέματα διατροφής.
Κάνετε λάθος αν νομίζετε ότι το φαινόμενο είναι Ελληνικό. Το αντίθετο μάλιστα. Παντού ανά την υφήλιο οι τηλεοπτικές (κυρίως) εκπομπές αλλά και το διαδίκτυο (πιο πολύ) είναι γεμάτο από ειδικούς και «ειδικούς» που μιλάνε για διατροφή και κυριολεκτικά πολλές φορές κάνουν φύλλο και φτερό διατροφικά ζητήματα. Φτάνει δε σε τέτοιο σημείο υπερβολής η ανάλυση όταν η αναφορά γίνεται για θρεπτικά συστατικά, που κάποιος νομίζει ότι η υγεία του είναι σε τεράστιο κίνδυνο αν δεν τα πάρει σε καθημερινή βάση.
Γιατί όμως αυτή η υπερβολή; Το μυστικό κρύβεται στο δεύτερο πλάνο. Στην προβολή πίσω από τον παρουσιαστή (ή στο περιθώριο) του άρθρου, κάποιου προϊόντος. Ένα ξεχασμένο μπουκάλι, μία ανοιγμένη συσκευασία, ένα αφαιρετικά τοποθετημένο προϊόν. Είναι τόσο κακό αυτό; Όχι απαραίτητα. Η βιομηχανία τροφίμων πολλές φορές προσπαθεί να ισχυροποιήσει την εικόνα των προϊόντων της, προβάλλοντας μία σειρά από ιδιότητες και χαρακτηριστικά που έχουν. Όσο αυτό γίνεται στα πλαίσια των ευρωπαϊκών και εθνικών κανονισμών που ορίζουν και τον τρόπο και τον παρουσιαστή και το μήνυμα που μεταφέρουν, όλα είναι καλά.
Το πρόβλημα ξεκινάει με το «αθώο» παιγνίδι που κάνουν κάποιοι μπροστά στον φακό της τηλεόρασης (ή πίσω από τα πληκτρολόγιο). Ένα αναγνωρίσιμο πρόσωπο που απολαμβάνει την πρόσκαιρη του διασημότητα, εύκολα μπορεί να αποτελέσει ένα καλό πομπό διαφήμισης. Όπως η συμπαθέστατη και όμορφη τηλεοπτική προσωπικότητα που άθελά της (;) σε γνωστή τηλεοπτική εκπομπή, πρόβαλε την προσωπική της (;) εμπειρία από την χρησιμοποίηση υποκατάστατου γεύματος, το οποίο εκθείαζε για την φυσικότητα και τηνωαποτελεσματικότητά του. Η ίδια όμως εμφανέστατα αγνοούσε ότι το υποκατάστατό της είναι γεμάτο από όχι τόσο φυσικά συστατικά, αλλά και δεν είναι κάτι που μπορείς να προμηθευτείς από τον πλανόδιο dealer της γειτονιάς σου. Και φυσικά η προσωπική της εμπειρία απέχει έτη φωτός από την επιστημονική πραγματικότητα.
Αντίστοιχο διαφημιστικό παιγνίδι γίνεται και με τον επιστήμονα που με το τεράστιο χαμόγελο αναλύει τα συστατικά και τα διατροφικά δεδομένα. Με τρόπο γλαφυρό και παραστατικό η παρουσίαση καθηλώνει τον θεατή και με το προσεγμένο λεξιλόγιο δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας και σιγουριάς για την εγκυρότητα και την αξιοπιστία του επιστήμονα. Που δεν είναι όμως διαιτολόγος αλλά γυμναστής με μοναδικό προσόν το ωραίο του σώμα και τη πλούσια κοινωνική του ζωή.
Εκεί που η τέχνη της «επιστημονικής ενημέρωσης» απογειώνεται κυριολεκτικά είναι στα γραπτά κείμενα που αναπαράγονται και διαδίδονται στο ιντερνετ με ταχύτητες που ξεπερνούν και αυτές του ήχου. Η αλήθεια είναι ότι τα πιο πολλά μοιάζουν με τις χειροτεχνίες που κάναμε στο σχολείο μας. Κοπτική ραπτική. Κάτω από ένα εντυπωσιακό τίτλο που προετοιμάζει τον αναγνώστη τι θα διαβάσει και που πάει το πράγμα, ακολουθεί μία παράθεση προτάσεων (κυριολεκτικά) από επιστημονικά κείμενα – εργασίες που συνδέονται με τα λογικά συμπεράσματα του συγγραφέα. Προσοχή όμως. Άλλη θέση και νόημα έχουν στο αυθεντικό κείμενο και αλλού καταλήγει το συμπέρασμα του guru.
Η αποδεδειγμένα ωφέλιμη δράση ενός συστατικού στα ποντίκια δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ανακαλύφθηκε και η θαυματουργή ουσία που θα αλλάξει την ζωή των ανθρώπων. Όπως επίσης και η αντίδραση κάποιων συστατικών στο δοκιμαστικό σωλήνα δεν σημαίνει ότι θα συμβεί και στο ανθρώπινο σώμα. Το ότι μια δραστική ουσία, ή ένα συστατικό ή ένα τρόφιμο έχουν αποδειχτεί μη βλαβερά (εφόσον καταναλωθούν από τον άνθρωπο) δεν σημαίνει και αυτόματα ότι η περιεχόμενη δραστική ουσία σε ένα μπουκαλάκι θα λιώσει τα λίπη. Και επειδή τα γραπτά μένουν και μερικές φορές τα διαβάζει και κάποιος επιστήμονας, κάπου προς το τέλος του κειμένου ανάμεσα στον καταιγισμό των επιστημονικών επιχειρημάτων, υπάρχει μία μικρή πρόταση που να τα ανατρέπει όλα και του επιτρέπει να κρατάει πισινή.
Δεν λείπουν φυσικά και οι επιστημονικές ανακαλύψεις. Η νέα τεχνολογία ή εξέλιξη μιας παλιάς που επιτρέπει με τρόπο πιο αποτελεσματικό και διεισδυτικό να κατανοηθεί το γιατί κάποιος παχαίνει. Φυσικά και δεν φταίει ο ασθενής, το ομολογεί φυσικά ο ίδιος (και επειδή ο πελάτης έχει πάντα δίκιο) κάτι άλλο φταίει. Μία νέα συσκευή, μια πρωτοποριακή μέθοδος (που μπορεί και να σχετίζεται με τρίχες) θα ξεκλειδώσει τα κρυμμένα μυστικά. Κάποιος πρέπει να εγγυηθεί για αυτήν κάποιος πρέπει να την παρουσιάσει. Εδώ εμφανίζεται ο guru.
Τώρα βέβαια η συνήθως ακριβή διαγνωστική μέθοδος μπορεί να μετράει πράγματι ένα φυσικό μέγεθος ή να δίνει μία βιοχημική ένδειξη, δεν σημαίνει όμως ότι και αποκαλύπτει το πώς και το γιατί θα χαθούν τα περιττά κιλά του λίπους. Το αντίθετο μάλιστα πολλές φορές είναι ένα dead end ή ακόμα χειρότερα μία ένδειξη που απλά υπάρχει και δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από μία ένδειξη.
Μάταια λοιπόν κάποιος σταματάει να τρώει μαρούλι ή απομακρύνει την πάπρικα από την διατροφή του μιας και δεν υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα που να επιβεβαιώνουν ότι η μη κατανάλωσή τους θα λιώσει το λίπος. Υπάρχει και σχετική ανακοίνωση του Υπουργείου Υγείας μετά από πόρισμα του ΚΕΣΥ το οποίο ρητά αναφέρει ότι ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΜΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΒΑΣΗ σε αυτούς τους ισχυρισμούς.
Αυτό φυσικά δεν εμποδίζει κάποιον να αρθρογραφεί, να γράφει βιβλία να προβάλει με τεράστιους τίτλους την μέθοδό του, ενίοτε δε να στήνει και κάποιο show. Όπως επίσης και δεν εμποδίζει τον εκφυλισμό της μόδας της διαγνωστικής μεθόδου, μιας και καταλήγει σύντομα να αναζητεί πελάτες στα κουπόνια προσφορών και στο «στα δύο παίρνετε το ένα δώρο».
Μπορεί να σας φαίνονται όλα αυτά υπερβολικά ή ακόμα και ακραία. Και όμως οι φανταχτερές τηλεοπτικές δηλώσεις ενός γιατρού (Dr. Oz) σε μία τηλεοπτική εκπομπή, έστησε μία ολόκληρη βιομηχανία σκευασμάτων και ανέδειξαν ένα συνηθισμένο και ταπεινό συστατικό της βιομηχανίας καλλυντικών σε νούμερο ένα αδυνατιστικό προϊόν.
Άλλες πάλι παρόμοιες δηλώσεις μετέτρεψαν ένα μαγειρικό συστατικό σε χάπι και σε ρόφημα που με μαγικό τρόπο ξεμπλόκαρε τον μεταβολισμό. Δεν πρέπει να αφήσουμε παραπονεμένα τα μούρα που φύονται στον Αμαζόνιο και τα οποία τα βρίσκουμε πλέον σε άπειρα προϊόντα μόνα τους ή παρέα με άλλα θαυματουργά συστατικά. Ούτε να αγνοήσουμε τους κόκκους του πράσινου καφέ που οι αμφίβολης εγκυρότητας μελέτες έδειξαν να παρουσιάζουν κάποιο αποτέλεσμα. Ούτε πρέπει να αγνοούμε τα όποια κάτι-slim κυκλοφορούν και που αποδεδειγμένα (με ανακοίνωση του ΕΟΦ) δεν έχουν καμία απολύτως επιστημονική βάση.
Όλα αυτά είναι γέννημα θρέμμα των “ειδικών”της επιστήμης της διαιτολογίας που αποδεδειγμένα καταφέρνουν να αδυνατίσουν το πορτοφόλι του καταναλωτή και να θρέψουν το δικό τους.